Kim öteki biz mi başkası mı Abdülkadir İlgen-10/08/2023

Kafka, dünya için bir tiyatrodur der. İnsan da daha ilk adımdan itibaren bu sahnenin aktörü. Bu metafor tek kelimeyle dünya sahnesinde insanın dramını anlatır. Bazıları insanın teatral yetenekleri ve bunun önemini küçümsese de insan davranışları gerçekte tam olarak böyle bir sürecin dökümüdür. Bu amfitiyatroda sahneye konulan drama veya melodramda her şey sahnedekilerin alkış ya da yuhalamaları dikkate alınarak yapılır. Sanat sadece sanat için değildir burada. Her şey bu uyum sürecinin bir parçası olarak sahneye sürülür ve o şekilde icra edilir. Bireyleşme ve sosyalleşme dediğimiz süreçlerin hepsi, bu uyumun birer parçasıdırlar.

Dilin kendisi de görünüşteki bir değer, bir oyun kuralı olarak sahneye girer. Oyuncular bu oyunun kurallarına boyun eğdikleri kadar mantıklı, ona uyum gösterdikleri kadar uslu, onunla bütünleştikleri kadar rasyoneldirler. Söz işte bunu, bu süreçlerin tamamını temsil eder. Bu o kadar böyledir ki, sözsüz bir rasyonellik düşünülemez bile. Dile gelen aynı zamanda imkân sahasına da girendir. Dile gelmeyen ya da daha doğrusu dile getirilemeyen de imkân sahasına giremeyen muhtemel gerçekliktir. Fakat bu bile sorunludur. Çünkü metaforda olduğu gibi dile gelen; her zaman mümkün olanı değil, olmayanı ya da mümkünün en kötü biçimlerinden birini de zorlayabilir. Dil tam da bu yüzden hem kafa karıştırıcı hem de yanıltıcıdır. Dramada da benzer bir sorunla karşı karşıya gelinir. Orada da sözün kendisi “net standartları” değil, “özel amaçlara” göre oluşturulmuş olanı gündeme getirir çoğu kez.

O yüzden sorun bir yцntem sorunu olmaktan çıkarak bir gьndem sorunu olarak karşımıza çıkar. Neticede “dil ve mantık”; şeyler, olaylar veya süreçlerin tam bir tutarlılık içinde dile getirildiği değişmez bir kriter, ölçü olarak değil, genel uyumun bir parçası olarak sürekli değişen, kendini yenileyen bir tutarlılık aracı, ideolojik bir aygıt olarak sunar kendini.

Bu haliyle oyunun icra edildiği sahne, kendimizi içinde bulduğumuz toplumsal bir düzen olarak önümüze serilir; oyun da bu düzene uyum sağlama süreci. Bu oyunda öncelik sahnenindir. Akıl yürütme, konuşma, onay ve ret mekanizmalarıyla jest ve mimiklerin hepsi ona göre ayarlanır. Saatleri ayarlama enstitüsü gibi görünür görünmez bir el.

Adam Smith’in piyasa için kullandığı metafor, burada “uyum süreci” olarak karşımıza çıkar. Rasyonellik öyle, ahlâk öyle, hayatın anlamı öyle, doğru ve yanlış öyle, güzellik anlayışımız öyledir. Bunların hepsi içinde bulunduğumuz devir ve topluma göre şekillenir, ona göre sürekli olarak yeniden tanzim edilir.

Hayat bu düzlemde geçer ama her şeyde olduğu gibi burada da işler kusursuz değildir. Problemler, çatışma ve gerilimler çıkar. Tarihin dinamiği bu çelişkide gizlidir. Hareket enerjisini bu çelişki ve gerilimden alır. Nihayet her şey bir uyum ve uyumsuzluk parantezinde gelişirken, devreye sürekli yeni formlar, yeni renkler girer. Bu, oyuna yeni katılan aktörlerin rengi, onların kostümüdür.

YA KOMŞULAR, ÖTEKİLER

Bütün bunlar olurken kişi komşu diyarlara açılır. Komşuları tanıma, onlarla biliş ve tanış olma süreci veya karşıtlığı bu sahnenin dekorları arasında yerini alır. Aslında bu hiç aradan çıkmaz. Yakın diyarlar derken hemen “görüş mesafesinde, horoz ve köpek seslerini duyabileceğimiz kadar” yakın olanları kastediyorum. Denir ki, “insan ömrü o kadar uzağa gitmeye vefa etmezmiş”. Öyle söylenir.

Uzak diyarlar, içimizde hasreti hiç bitmeyen her şeydir. Bazen de öteki olur uzak diyarlar: Yaban ve yabancı. Yakın diyarlar sahnenin içiyse uzak diyarlar da dışıdır. Uzak diyar ve öteki, kardeş katlini mazur gören en eski atalarımızdan başlayarak en yakınımıza kadar uzanır. Önce oradan sürgün ediliriz. Böylece en yakınımızdaki bile bir anda en uzaktaki oluverir. Artık orada bile negatif bir belirleme vardır bizim için. Tersinden uyum sağlama ve ona göre davranış geliştirmenin başka bir biçimi.

En yakınımızdaki böyle olunca uzaktaki için “negatif belirlemenin” sınırı yoktur. Bu, en iyi ve en güzelden en kötü ve en çirkine kadar sonsuz bir aralıkta işleyen bir içerik olarak sürekli üretilir. İnsanın sanılarıyla dokuduğu bir kumaştır bu, kültürel bir kumaş. Öteki bu tezgâhta dokunur. Bazen hayranlıkla bazen de korkuyla bakılır ona.

Bu kategoriye, en yakınımızdaki kardeşimizden de yakın olan kendi bedenimiz bile girer. O bile, bizim hem yazgımız hem de sürgünümüz olur. Zamanla kontrolü eline almaya başlar beden ve belirlenen değil, belirleyen olmaya başlar. Bilhassa yaşlandıkça böyledir bu. Ondan hiçbir şekilde kaçamayız. Ellerimizden gittikçe kayan, kendimize karşı tavır alan yabancı bir varlık olarak karşımıza dikilmeye başlar.

Yaşlılarda görülen psikolojik travmanın temel nedenlerinden biri budur; biyolojik ve psikolojik bölünmenin yol açtığı o korkunç ikilem. Bu o kadar zorlu bir ikilemdir ki, içindeki devinimle gittikçe güçten düşen beden ve kendilik arasındaki gerilim, nihayetinde kişiyi sonu gelmez bir umutsuzluğa iter.

Buna sadece beden değil, çevre de eşlik eder ve dram tamamlanır.

ÖTEKİNİN SOSYOLOJİSİ

Kişinin kendisine olan yabancılaşma, doğayla akıl arasındaki gerilimde de kendini gösterir. Bu ikilemde insan iki ayrı verili alanla karşı karşıya kalır. Bunlardan biri topyekûn biyolojik ve tarihsel miras, diğeri ise yine insan yapımı başka bir küme; mevcut kültür. İlkinde Tanrı vergisi olanla, ona ilave edilen ve içinde sembollerden mitlere kadar tanımlı tanımsız dünya kadar işaret ve hikâyenin bulunduğu bir dünya, diğerinde ise birbirinden ayrı veya ilişkili çok sayıda dil ve kültürel alan.

Bireyleşme sürecinde kişi, çoğu kez de farkında olmayarak bu iki alan arasında bir yığın etkinin muhatabı olarak kendi kendini tasarlamaya çalışır. Çalışır diyorum, çünkü her zaman evdeki hesap çarşıya uymaz ve son sözü istenç değil, verili olandan biri veya diğeri verir. Bunlardan biri, çoğu kez dürtü veya doğal eğilim olarak geçip gittiğimiz eğilimler; diğeri de örgütlü aklın karşımıza kültür olarak çıkardığı sayısız içerik ve formdan ibarettir.

Bireyleşme ve sosyalleşme denilen süreçler bu iki alanın türevlerinden birinin içinde, bir sosyal grup ve çevrede şekillenirken, bir de bunun dışında apayrı saiklerle gelişen ayrı bir dünya daha şekillenir; daha doğrusu dünyalar. Bunlardan her biri çok daha farklı bağlam ve etkilerin sonucu olarak ortaya çıkmış görünümlerdir.

Fakat burada bile “öteki” olduğu gibi değil, muhatabının anladığı şekilde yansır diğerine. Bu, öteki kapsamına giren bütün kültür ve rasyonelliklerin, negatif bir eksende tersinden üretilerek yeniden tasarlanma sürecinin diğer adıdır. Böylece “oluşturulmuş kültürel” öteki, ikinci ve üçüncü sayısız işlem süreçlerinden geçerek bambaşka bir şeye dönüşür.

Zaman olur kendi dışımızdaki dünya egzotik bir görüntüye dönüşerek ilgimizi kamçılar, zaman da olur düşman bir kutbun sembollerine dönüşür. Bazen de hayranlıkla izlenen bir model olur. Bunların hepsi mümkündür. Bazen de kendi doğrusunun negatifi olarak iradî bir şekilde karşıt eksene yerleştirilerek günah keçisi haline getirilir.

Öteki bu eksende oluşur. Beriki, kendi doğrusunun mutlak bir doğru veya gerçeklik olarak değil, tarihsellik ve sosyolojiyle malul, oluşturulmuş bir doğru ve gerçeklik olduğunu kabullenmek ve ötekini de kendi bağlamında anlamak yerine, bu karşıtlığı bilerek tahkim eder. Bu biraz da kendi oluşturulmuş varlığını ötekinin karşıtlığı üzerine kurmasından dolayı böyledir.

Bilhassa siyasal karşıtlıklarda bu bilerek ve istenerek kalıcı hâle getirilir. Millî birlik ve beraberlik denilirken bile bunun çokluk içinde birlik temelinde sağlanabilecek bir şey olduğu kabullenilmek yerine, karşıtlıklar derinleştirilerek iktidar tahkim edilmek istenir. Orada bile süreç öteki olarak tanımlananla konuşup anlaşmak ve onu tanımak olarak işlemek yerine, onu, bilerek içinde bulunduğu paranteze sıkıştırıp varlığından faydalı bir siyasal sonuç çıkarmak şeklinde işler.

Oysa ister bireysel isterse toplumsal anlamda olsun, biriciklik varlığın doğasında olan bir şey olsa bile sanki bu biricikliklerden biri normal, diğerleri de anormalmiş gibi davranılır. Tarihsel ve kültürel koşullanmışlıklardan birinin sonucu normal, diğerlerinin anormal olarak karşılanması normal olmasa bile normalmiş ve de iradî bir şeyin sonucuymuş gibi kabul edilir. Ve kimse de bu tarz sonuçların iradî değil, istenç dışı ve insan takatini aşan sonsuz bir ilişkiler ağının sonucu olduğunu düşünmek istemez. Yazgıyı irade sayar insan. İlişkiyi açıklayamadığı için böyledir bu. Bir vakitte, bir yerde olan bir halin sonuçlarına tapınma, onu kutsama gibi bir şeydir bu durum.

Yaşanan pratik eğilimlerin, kültürün ve aklın halleridir yalnızca. Aklın örgütlenme biçiminin kişiye şu ya da bu şekilde dayattığı bir durum, pratik bir sonuçtur muhatap olunan. Ve her pratik olanda görüldüğü gibi hiçbir şey saf olarak ne kötü ne de iyidir. Tanım gereği böyledir bu. İmdi, hal böyle olunca öteki de tıpkı kendimiz gibi oluşmuş, oluşturulmuş göreli, kusurlu ve henüz tamamlanmamış bir durum ve süreci ifade eder. Nasıl kendi varlığımız bir uyum ve uyumsuzluk sürecinin ürünüyse, diğerinin varlığı da benzer süreçlerin ürünüdür. Böyle bir durumda süreçler ve sonuçları yargılanmaz, sadece anlaşılabilir.

HASILI

Muhatap olduğumuz şey sesli veya sessiz bir konvansiyonlar bütünüdür. Çoğu da yazgı olan bir hâsıla. Yaban da içimizde yabancı da. En büyük hatamız da burada, kendi kendine yabancılaşan varlığımıza duyarsız kalan ilgilerimizin yönünde.

Önümüzde uzayıp giden ölü ve canlı yığınla gramerin belli belirsiz izleri göz kırpıyor. Hangisi hangisinin karşıtlığından beslendi ve sonra tekrar kendi içinde kıvrılarak bunlardan hangisini baş tacı yaptı bilmiyoruz.

Hıristiyanları arenada arslanların ağzına atan da Hıristiyanlık uğruna Kudüs’ü kana bulayan da aynı uygarlık kesiti değil mi? Sadece Kudüs mü, bütün bir Kara Afrika ve açık denizlerle eski Amerikan uygarlıkları Hıristiyanlık adına kana boğulmadı mı?

Sonra Aydınlanma Çağı geldi ve bu sefer de ulus ve özgürlük adına cinayetler işlendi. Arkasından sınıf çağı geldi ve hiç beklenmedik bir yere sıçrayarak milyonları gelecek bir ütopyaya kurban etti.

“Ereği” bir dünya kardeşliği kurmak olan sosyalizm, başka bir iklimde “ereği devlet egemenliğini ele geзirerek insan eşitliğini gerзekleştirmek” isteyen bir “Sezar Sosyalizmine” kurban edilmedi mi? Ya İslam, nihaî amacı kardeşlik olan İslam da benzer araçlar kullanılarak bir “Sezar İslam’ına” dönüştürülmedi mi?

O da iktidarın bir enstrümanı oldu. O da uğruna Peygamber torunlarının bile doğrandığı siyasal bir araca dönüştürüldü.

O yüzden “biz ve ötekilere” bir kez daha bakalım ve biz, biz dediğimiz o kimlikler gerçekten de “yüreklerinde bir cennet mi taşıyor” yoksa üzerinde oturduğumuz çamur selinin karanlık dehlizlerinden beslenen zehirli sarmaşıklar mı, hangisi?

Ne demişti filozof, önce kendine dön, oraya bak!

Oraya bakalım.

ABDULKADİR İLGEN KİMDİR?

Atatürk Üniversitesi İslami İlimler Akademisinden 1988 yılında mezun oldu. 1994 yılında Dumlupınar Üniversitesi İİBF İktisat Bölümü İktisat Tarihi Bilim Dalına araştırma görevlisi olarak atandı. 1998 yılında Marmara Üniversitesi Ortadoğu ve İslam Ülkeleri Enstitüsünde doktora programını tamamladı. Çeşitli akademik ve idari görevlerde bulunan Prof. Dr. Abdülkadir İlgen, 2017 yılında emekli oldu. Akademik çalışmalarında “iktisadî zihniyet” üzerinde yoğunlaştı. XIX. Yüzyıldan günümüze “devlet dışı modernleşme”, tarihte Asya ekonomileri ve Türkistan iktisat tarihi üzerine çalışmalarını sürdürmektedir. Aynı zamanda Türk Yurdu ve Türkiye Günlüğü gibi dergilerde yazılar yazmakta olan İlgen’in “Türk Modernleşmesi: İktisat, Tarih, Zihniyet”, “1921 Sanayi sayımları” ve “Gelenek ve Modernleşme Arasında Bir Kavram: Milliyetçilik” isimli üç de kitabı yayımlanmıştır